Đoàn Đức Ban, người bán NƯỚC MẮM Việt bằng giá NƯỚC HOA cao cấp Pháp!

Ông Đoàn Đức Ban (thường gọi là Lý Ban) ở thôn Hoà Hy, xã Hoà Quang là người đầu tiên nghĩ tới việc sản xuất nước mắm lên bán cho chính vùng Kinh Bắc. Nước mắm được chở bằng thuyền tới vạn chài làng Vân (vạn Vân) sau đó toả đi các nơi. Do vậy người mua quen gọi là nước mắm Vạn Vân. Bản thân Đoàn Đức Ban cũng luôn luôn mang ơn nơi đã truyền nghề cho mình bằng nhận cái tên dân gian và chính thức đặt tên cho nước mắm của mình là Vạn Vân.

Học theo Đoàn Đức Ban sau này là chánh tổng Đoàn Đức Ngố (Chánh Ngố) gọi nước mắm gia đình mình sản xuất là Vạn Lợi. Con chánh tổng Ngố mở xưởng riêng, gọi sản phẩm của mình là Vạn An. Ngoài ra còn có nước mắm Ông Sao của gia đình Đoàn Đức Oanh và khoảng 50 sản phẩm nước mắm khác có tên hoặc không tên do những hộ gia đình khác ở Cát Hải sản xuất, dần dần tràn ngập khắp thị trường Bắc Kỳ và Trung Kỳ, trong đó có Bắc Ninh, làm mai một dần đến chỗ mất hẳn nghề ở nơi từng phát nguyên ra nghề này.

Đoàn Đức Ban, người bán NƯỚC MẮM Việt bằng giá NƯỚC HOA cao cấp Pháp!

Người làm nuớc mắm Cát Hải từ đó bỏ hẳn nghề đi biển và làm muối nhưng lại góp phần thúc đẩy ngư nghiệp không chỉ ở Cát Hải mà ở cả những vùng lân cận. Ngư dân Cát Hải, Cát Bà, Quảng Yên, Hồng Gai, Hải Ninh tới tấp chở cá bán cho những hộ sản xuất nước mắm và chở bã cá từ đấy bán cho nguời Hà Cối dùng trong chăn nuôi. Vạn Vân là người có đầu óc kinh doanh và phát triển sản xuất. Lúc đầu cũng như mọi hộ sản xuất nước mắm khác, thuyền của ông chở nuớc mắm đi khắp nơi rồi lại về. Sau ông mua nhà ở Bắc Ninh, Hải Phòng, Hà Nội vừa làm kho vừa làm cửa hàng. Cửa hàng ở Hải Phòng đặt tại 184 Xavátxiơ (nay là phố Quang Trung), ngay trước bến nhận hàng trên sông Lấp. Cửa hàng ở Hà Nội đặt tại ngã ba phố Trần Nhật Duật và Hàng Khoai gần sông Hồng và ga Đầu Cầu (ga Long Biên). Cửa hàng ở Bắc Ninh cũng gần sông.

Ngoài ra bên sông Tam Bạc Hải Phòng còn có cửa hàng nước mắm Vạn Nguyên của người con rể Vạn Vân. Học theo Vạn Vân, các chủ sản xuất nước mắm Vạn An, Vạn Lợi, Ông Sao, Vạn Toàn cũng mua nhà làm cửa hàng ở Hải Phòng, Hà Nội.

Theo một tài liệu của Pháp ấn hành vào năm 1936 thì xí nghiệp Vạn Vân là cơ sở sản xuất nước mắm lớn nhất nước ta, được thành lập vào năm 1916 ở giữa hai làng Can Lộc và Văn Chấn thuộc Cát Hải. Xưởng có 10.000 chum loại 400kg đựng chượp để lâu năm mới đem nấu. Nước mắm Vạn Vân được chế biến từ ba loại cá: Cá quân một loại cá xác - đin, chỉ đánh được vào tháng 5, tháng 6 hàng năm, cho ra nước mắm thượng hảo hạng; cá nhâm có nước mắm loại hai; cá ruội có nước mắm loại ba.
Năm 1916, Ðoàn Ðức Ban là người đầu tiên thực hiện việc đưa nước mắm Vạn Vân từ Cát Hải về Thăng Long để cạnh tranh với những dòng nước mắm nổi tiếng của Nam Ô, Phú Quốc tại đất Kinh kỳ. Doanh nhân Ðoàn Ðức Ban cũng là người tiên phong thực hiện việc đóng chai, dán nhãn sản phẩm của mình một cách nhất quán, khi mà thời ấy các cơ sở sản xuất nước mắm chẳng mấy để ý chuyện này. Ba sản phẩm Rồng Vàng, Con Hổ, Lá Cờ của Hãng nước mắm Vạn Vân khi đó đều được đăng ký với Nha Kinh tế Hải Phòng để giữ bản quyền. Ngoài các cửa hàng lớn tại Hà Nội và Hải Phòng, Hãng nước mắm Vạn Vân còn phát triển chi nhánh tại Bắc Ninh, Phúc Yên, Việt Trì, Phú Thọ, Tuyên Quang, Hà Giang... Chẳng mấy chốc, nước mắm Vạn Vân trở thành gia vị phù hợp với khẩu vị người miền Bắc, đã đi vào đặc sản ẩm thực của Bắc Việt với câu ca dao: “Dưa La, húng Láng, nem Báng, tương Bần/ Nước mắm Vạn Vân, cá rô Ðầm Sét”.

Trước CMT8, giữa lúc thương hiệu nước mắm Vạn Vân đang phát triển thì doanh nhân Ðoàn Ðức Ban qua đời, người con trai cả là Ðoàn Ðức Trình đứng ra tiếp quản cơ nghiệp của gia đình. Ông đổi tên thành Ðoàn Vạn Vân, mạnh dạn thay đổi quy trình sản xuất nước mắm của gia đình từ chỗ trước đây chỉ đổ muối một lần, nay được ướp tới ba hoặc bốn lần muối trước khi nấu. Việc cải tiến này khiến cá phân huỷ nhanh hơn, ngấu hơn, dẫn đến chất lượng nước mắm ngon hơn. Việc sản xuất kinh doanh của hãng ngày một phát triển, tiếp tục khẳng định thương hiệu ở thị trường trong nước. Năm 1939, Hãng Vạn Vân bắt đầu xuất khẩu sang Pháp nước mắm Premier jus de sardine (nước mắm chắt làm từ cá sác-đin, còn gọi là cá quẩn) và nước mắm cô đặc (dưới dạng bột) với nhãn hiệu Poudre de saumure.

Do giá thành cao, một chai nước mắm thượng hạng Premier jus de sardine xuất khẩu có giá đắt ngang loại nước hoa thông thường của Pháp mà vẫn được thị trường nước này chấp nhận”.
Bà Ðoàn Thị My cho biết: “Ðể xuất khẩu nước mắm sang Pháp thời ấy là điều không đơn giản. Với sản phẩm nước mắm Premier jus de sardine, Hãng Vạn Vân phải đặt nút li-e và máy dập nút chai ở Pháp rồi đưa về nước để đóng chai và xuất khẩu. Do giá thành cao, một chai nước mắm thượng hạng Premier jus de sardine xuất khẩu có giá đắt ngang loại nước hoa thông thường của Pháp mà vẫn được thị trường nước này chấp nhận”.

Có một chuyện khá thú vị là thời ấy, trong những sáng tác ban đầu của nhạc sĩ Ðoàn Chuẩn (con trai thứ hai của ông Đoàn Đức Ban) luôn in kèm quảng cáo về Hãng nước mắm Vạn Vân. “Thời ấy làm doanh nghiệp đã biết đến quảng cáo. Chú Ðoàn Chuẩn tính nghệ sĩ lãng mạn, nhưng vẫn ý thức được trách nhiệm với gia đình để quảng cáo sản phẩm của Hãng Vạn Vân trên tác phẩm của mình”- anh Ðoàn Ðức Cương, cháu ruột nhạc sĩ Ðoàn Chuẩn cho biết.

Những năm 1950, 1953 là thời gian cực thịnh của hãng Vạn Vân. Ngoài các cửa hàng, hãng còn có đoàn xe ôtô vận tải.
Tháng 10/1959 thực hiện chính sách cải tạo công thương nghiệp tư bản tư doanh, Đoàn Đức Trình cùng 54 hộ tư sản và tiểu chủ sản xuất nước mắm khác ở Cát Hải, trong đó tài sản của Vạn Vân chiếm đại đa số. Quy trình sản xuất của xí nghiệp cũng tiếp nhận từ quy trình của Vạn Vân. Đoàn Đức Trình được cử làm phó Giám đốc xí nghiệp. Cái tên Vạn Vân mất từ đó.

Nguồn: Tienphong, Haiphonginfo